Własne wyniki, a przemiana z łaski

Mt 9,9–13

Kiedy Jezus odchodził stamtąd, zobaczył siedzącego w punkcie celnym człowieka, który miał na imię Mateusz. Powiedział do niego: Pójdź za Mną. On wstał i poszedł za Nim. Gdy w domu Jezus zajął miejsce przy stole, wielu celników i grzeszników przyszło i usiadło z Nim i Jego uczniami. A kiedy faryzeusze to zobaczyli, zapytali Jego uczniów: Dlaczego wasz Nauczyciel jada przy jednym stole z celnikami i grzesznikami? Gdy Jezus to usłyszał, powiedział: Zdrowi nie potrzebują lekarza, lecz ci, którzy się źle mają. Idźcie i nauczcie się, co znaczy: Miłosierdzia chcę, a nie ofiary. Nie przyszedłem bowiem wzywać sprawiedliwych, ale grzeszników.

„Nie ze względu na naszą sprawiedliwość, lecz z ufnością w Twoje wielkie miłosierdzie” – oto w taki sposób zanosi starotestamentowy prorok Daniel swoją błagalną modlitwę przed Boże oblicze i przeprasza Boga za grzechy całego swojego ludu. To hasło dzisiejszej niedzieli, a to hasło jest zawsze zarazem tematem przewodnim wszystkich tekstów, które czytamy ze Słowa Bożego. Nie nasze poczucie lepszości i wyższości – bo nawet gdybyśmy coś podobnego odczuwali w swoim wnętrzu, to wobec Twojej świętości okazałoby się mrzonką i czczym roszczeniem, za które powinienieś takiego pyszałka, który chlubi się tym jak jest dobry, podczas gdy „opak je pravdou”, mówiąc czysto po polsku – powinieneś takiego pyszałka jedynie ukarać. Zamiast tego powinno mieć raczej miejsce zastanowienie się nad własną odpowiedzialnością… I nawrócenie, modlitwa o Boże przebaczenie i zmiłowanie.

Gdybyśmy przeczytali sobie całą tę modlitwę, widzielibyśmy, co mówi w niej Daniel o Bożej wierności i o tym, jak spełniało się Jego Słowo, podczas gdy lud bez ustanku postępował bezbożnie, buntował się i odstępował od Bożych przykazań i ustaw. A choć dosięgały go konsekwencje jego własnego buntu i odstępstwa w postaci niewoli oraz okupacji, obcych mocy, które zdobywały nad nim władzę, „nie ruszało go to”. Dlatego Daniel w imieniu całego ludu błaga Boga o przebaczenie i zlitowanie wyznając grzechy i winy: „U Ciebie, Panie, jest sprawiedliwość, a u nas wstyd, jak to jest dzisiaj (…), wstyd jest na twarzach naszych, naszych królów, naszych przywódców i naszych przodków, gdyż zgrzeszyliśmy przeciw Tobie. Ale u Pana, naszego Boga, jest miłosierdzie i przebaczenie, pomimo tego, że buntowaliśmy się przeciw Niemu, nie słuchaliśmy głosu Pana, naszego Boga, aby postępować według Jego pouczeń. (…) Cały Izrael przekroczył Twoje Prawo i odwrócił się, aby nie słuchać Twojego głosu. Dlatego spadły na nas przekleństwo i klątwa… Panie, usłysz! Panie, odpuść! Panie, spójrz i zacznij działać, nie zwlekaj przez wzgląd na siebie samego, mój Boże!” (Dn 9,7-11.19). Jakże wymowny przykład modlitwy spowiedniej, być może na następnym nabożeństwie w kościele, kiedy wyznawać będziemy nasze grzechy przed Wieczerzą Świętą, moglibyśmy słów tej modlitwy użyć.

To jest kontekst także dla historii, którą przed chwilą przeczytaliśmy – powołania celnika Mateusza. Jakby nam Pan Bóg chciał pokazać sytuację ówczesnych Żydów, swojego wybranego ludu, który przez własne nieposłuszeństwo znalazł się tam, gdzie jest – choć X razy błagali różni jego przedstawiciele Boga o zmiłowanie i On to zmiłowanie okazywał, sytuacja narodu diametralnie się poprawiała, wszystko się zmieniało – a zaniedługo znów grzeszny człowiek wracał na swoje stare tory i zamiast refleksji nad tym, czego konsekwencją są spadające raz po raz nieszczęścia, zdobyć potrafi się jedynie na samosprawiedliwą pogardę wobec konfidentów i współpracowników okupacyjnego reżimu, jak na przykład takiego celnika…

To sytuacja modelowa dla człowieka, dla ludzkości. Żydzi, faryzeusze, to tylko przykład. Dzisiejsza ewangelia mówi nam o Tym, który przychodzi, by to wszystko zmienić, by zawrócić tę złą passę, by zmienić człowieka od jego środka, od wnętrza i naprawić to, co wypaczone w relacji człowieka względem Boga oraz względem innych ludzi oraz całego kontekstu, w jakim człowiek został postawiony.

Muž, kterého si Ježíš povolal za svého učedníka, nám napsal o této události ve svém evangeliu. Je to navýsost prosté: Ježíš šel kolem, viděl Matouše sedět v celnici u peněz, které vybíral pro římské okupanty a asi zároveň i do své kapsy – přinejmenším toto bylo jeho zaměstnání a z toho žil. Vybíral daň pro stát, který okupoval mezi jinými i dávné izraelské a judské území, proto není divu, že se netěšil zrovna oblibě u Židů. Ale přišel Ježíš. Místo aby si před výběrčím dani odplivl, jako to dělali ostatní, řekl mu: „Pojď za mnou!“ A Matouš, který v evangeliu píše právě o sobě, to udělal. Vstal a šel za ním.

Nedává nám nahlédnout do svých pocitů, když uslyšel ten hlas. Nevíme, jestli musel bojovat s pokušením zůstat sedět u peněz, které vydřel z lidí. To byl přece cíl jeho života, kvůli němuž každý celník musel počítat s pohrdáním a nenávistí zbožných Židů. Peníze takto získané byly prokleté a on sám byl kandidátem zatracení, protože se vědomě odtrhl od svého lidu a od svého Boha. V očích učitelů zákona byl na roveň lupičům, vrahům a nevěstkám. Když se na toto výnosné povolání dal, už neměl nikoho, jen ty peníze, které mu však zřejmě všechno nahradily. Jak je těžké na jedno zavolání se zvednout a jít za tím, kterého možná ani neznal. Ale on poslechl a tak se stal jeho učedníkem. Matouš o tom píše stručně, až úsečně, ale tady se stal zázrak, který Ježíš činí dodnes. On mění v lidském životě pořadí hodnot a osvobozuje od toho, co člověka spoutává. Možná, že to vždycky není tak rychlé jako u Matouše, že to stojí právě ten zápas, o kterém tu není zmínka, ale jít za ním znamená vidět jinak, klást jiné důrazy a mít jiný cíl života než dřív.

Tehdejší rabíni měli také své učedníky, kteří chodívali za nimi na znamení úcty. Po dvou letech však výuka končila a končil i tento vztah učitele a žáka. Ale u Ježíše je to jinak: tam to není na dobu určitou, ale na celý život. Trochu mi to připomíná rozdíl, jaký – nu, ještě poměrně nedávno – byl třebas v evangelickém Diakonátu Eben–Ezer, o němž se dočtete v nejnovějším Příteli, že funguje již sto let. Existovalo něco jako Rok služby pro Pána, který mladé holky mohly absolvovat a věnovat se službě bližním, naučit se, jak pečovat o nemocné a starší, naučit se i něčemu z duchovní oblasti života – a pak některé z nich činily rozhodnutí kvůli Ježíši a tomu, co pro ně udělal, sloužit naplno jako sestry. Obdobná duchovní výuka i když bez onoho sociálního rozměru, fungovala u židovských rabínů. U Matouše však cítím od počátku něco trochu jiného. Ježíš jej uviděl – o tom jsme hodně mluvili naposledy v době Zjevení Páně, že Hospodin hledí na člověka, že jej vidí v jeho situaci, když je lidmi pohrdán, opovržen, když se cítí bezmocný a myslí si, že jeho život za nic nestojí. Bůh vidí. Zřejmě něco podobného prožívá v tuto chvíli celník Matouš – a na to mu Ježíš řekne: „Akoloutei moi“ – dosl. choď se mnou nebo jdi za mnou, doprovázej mě. Vstal a začal s ním chodit – já vím, že to zní blbě ale skrze tento překlad si můžeme lépe uvědomit onen vztah mezi mistrem, rabínem a učedníky; v tomto případě mezi Ježíšem a Matoušem.

Ježíš je odhodlán svázat se rabínským vztahem s člověkem, který měl tu nejhorší pověst. Seděl u svých peněz a teď sedí s ním u jednoho stolu. A nejen on. „Když potom seděl u stolu v domě, hle, mnoho celníků a jiných hříšníků stolovalo s Ježíšem a jeho učedníky.“ Už to, že si Ježíš vybral za svého učedníka právě celníka, muselo slušné lidi popudit. Ale že těch celníků je tam teď tolik a že Ježíš s nimi sedí u stolu jako přítel – a přeci nejen v tehdejší době s někým jíst bylo znamením přátelství a náklonnosti – to už se nedá vydržet: „Jak to, že váš mistr jí s celníky a hříšníky?“

Ti zbožní farizeové by si k tomu stolu nikdy nesedli. Považovali se za lepší. Ze svého pohledu měli pravdu. Dodržovali zákon, konali to, co bylo správné, prostě se snažili žít spravedlivě. Byli věrní své židovské totožnosti, totožnosti Božího lidu, kterou by neprodali za pár římských drobných. Ale neuvědomili si, že se jich zmocnila pýcha, ten nejtěžší hřích vůbec, pýcha spravedlivých lidí, kteří vědí, že s Bohem to mají všechno v pořádku. Jakoby nikdy nečetli Danielovu pokornou modlitbu: „Ne pro své spravedlivé činy ti předkládáme své prosby o smilování, ale pro tvé velké slitování.“ (Dn 9,18) Tito lidé jakoby Boží slitování nepotřebovali, protože si byli jisti svou spravedlností. Stačili si sami, jako si stačí zdravý člověk. Nemocný potřebuje pomoc. A Ježíš přichází právě k těm nemocným. Tudy vede jeho cesta – kolem Matoušova celnického stolu ke stolování s ostatními hříšníky, jimž je přítelem a lékařem. On ví, jak tito lidé potřebují ve své ztracenosti a ubohosti milosrdenství. Pán Bůh chce ne náš náboženský výkon, oběť, odříkání, v němž rosteme sami ve vlastních očích. On chce milosrdenství k lidem, kteří jsou vedle nás, kteří se nám nezdají, pro něž máme jen odsudek jako ti farizeové. Byli ve srovnání s celníky spravedliví – aspoň ve vlastních očích. Ale Ježíš zve k sobě jen hříšníky, jen ty, kteří si nemohou na ničem zakládat, protože jim skutečně mnoho chybí.

Nečteme v našem oddílu evangelia, že by jim to Pán Ježíš připomínal, přesvědčoval je o jejich proviněních, vtloukal jim do hlavy pocit hříšnosti. On s nimi jen jedl a dal jim poznat své milosrdenství.

Teprve když stojíme ve světle, vidíme, jaký vrháme stín. Teprve, když nás obklíčí láska toho, jenž nás přijímá takové, jací jsme, můžeme poznat, že nejsme lepší než druzí, že nemáme nic, co se Bohu líbí. A držíme se té jistoty, že právě takové lidi Ježíš zve k sobě. Pamatujeme na to, co jsme četli na začátku: „Chce-li se [někdo] něčím chlubit, ať se chlubí, že je prozíravý a ví o mně, že já Hospodin prokazuji milosrdenství…“ (Jr 9,23). A věříme tomu, co píše Jan ve svém dopise: „Jestliže doznáváme své hříchy, on je tak věrný a spravedlivý, že nám hříchy odpouští a očišťuje nás od každé nepravosti“ (1J 1,9).